Klei brengt geluk in Ermelo

Onze klei gaat meestal naar steenfabrieken die er onder andere bakstenen en dakpannen van maken. Of het wordt gebruikt voor de grond-, weg- en waterbouw voor bijvoorbeeld dijkverzwaringen. Maar klei is een enorm veelzijdig materiaal en kent meer toepassingen. Dat je het bijvoorbeeld nu terugvindt in een pottenbakkersoven en in de vitrines in Ermelo is wel heel speciaal. 

Het gaat om een oven die 700 jaar geleden gestaan zou kunnen hebben in het centrum van Ermelo. Op die plek zijn resten van pottenbakkersovens gevonden. In die tijd had Ermelo een pottenbakkers-industrie die de regio voorzag van aardewerk. Jammer genoeg kent bijna iemand dit bijzondere archeologische verleden. De tentoonstelling 'Scherven van Geluk' brengt daar verandering in.

Kunstenaar Robbert van der Horst bouwde met een groot aantal vrijwilligers de middeleeuwse oven na. Robbert: “Het was super dat jullie meteen enthousiast reageerden op ons verzoek om te mee te helpen met de reconstructie van een middeleeuwse pottenbakkersoven. Wij hadden gegevens van de samenstelling van de klei die gebruikt is voor originele middeleeuwse ovens. Op basis daarvan leek jullie de klei in de Gandelwaard het meest geschikt. Gelukkig konden we de klei in een aantal grote bigbags geleverd krijgen, zodat er geen vrachtwagen bij onze werkplaats een lading klei hoefde te storten.” 

Tegelijkertijd met de bouw van de oven hebben ruim 150 kinderen onder leiding van lokale keramisten potjes gemaakt. Het aardewerk is gebakken in de eigen oven. Het resultaat wordt nu tentoongesteld in het centrum van Ermelo. In veel winkels vind je een speciaal vitrinekastje in de etalage en in het gemeentehuis en Museum Het Pakhuis zie je ook middeleeuws aardewerk.

De Gandelwaard maakt deel uit van Munnikenland. Het gebied is gelegen vlakbij Brakel in het zuidwestelijke puntje van Gelderland. De Waal en de Afgedamde Maas komen hier samen. Hierdoor is het een bijzonder gebied waar water, cultuur en natuur al eeuwen met elkaar verweven zijn. In de Gandelwaard wordt gewerkt aan natuurontwikkeling en waterberging door klei af te graven tot de bestaande zandspiegel. Het zogenaamde ‘reliëfvolgend ontgraven’. In het verleden is hier ook gewerkt. Van 2013 tot en met 2016 is er in opdracht van Waterschap Rivierenland gewerkt aan het verleggen van de dijk en zijn de uiterwaarden verlaagd. Vervolgens is de bestaande Waaldijk grotendeels afgegraven. Hierdoor houden de bewoners droge voeten in tijden van hoogwater. Delgromij heeft hier klei gewonnen die gebruikt wordt voor de bouwsector.

Collega’s Erik Hulstijn en Ronald Waanders: “Toen de organisatie van Scherven van Geluk ons benaderde, hebben we meegedacht welke klei het meest geschikt zou zijn. Omdat het om een paar kuub ging, hebben we gezorgd dat de klei in bigbags naar de plaats van bestemming is gebracht. Erg interessant om te zien wat er uiteindelijk mee is gedaan. Zo zie je maar wat je met een beetje klei al kunt doen. De tijden laten herleven door klei. We vonden het ook erg leuk om te gast te zijn bij de opening van de tentoonstelling.”

Foto: Nathalie Overkamp  

Robbert vervolgt zijn verhaal: “Ons eerste onderzoek richtte zich op het toevoegen van vezels aan de klei om scheurvorming te voorkomen. De uitkomsten konden we vergelijken met een originele ovenwand en de conclusie was dat er in de 13e eeuw gehakseld vlas werd gebruikt. Uiteindelijk bleek het zandgehalte in de klei toch iets te laag. Na het bouwen van een proefoven op schaal hebben we met een grote groep vrijwilligers de uiteindelijke oven gebouwd. Daar zit ongeveer een kuub klei in. Vroeger werden de ovens deels in de grond gebouwd. Maar die van ons moest mobiel zijn. Daarom maakten we een draagconstructie. Daarin is de oven gebouwd. Het geheel weegt meer dan 3.000 kilo!”  

“Toen was het grote moment daar. We gingen de oven voor het eerst gebruiken. Om een aparte kleur te krijgen aan het aardewerk gebruiken we de methode van gereduceerd stoken. Dit houdt in dat je na het bereiken van een temperatuur van 900 graden de oven geheel afsluit. Dan gaat het niet alleen om de stookgaten, maar ook de schoorsteen. Het vuur brandt dan door met een zuurstoftekort. Met als gevolg dat de zuurstof wordt onttrokken uit de klei. Het ijzeroxide in de klei raakt door reductie een zuurstofatoom kwijt en de kleur verandert van roodbruin (roestkleur) naar een grijszwarte kleur. Dat geeft dus die aparte kleur als je het aardewerk op deze manier stookt in de oven.”

"We merkten dat er bij het stoken scheuren ontstonden. Dat is deels versterkt omdat we gereduceerd stoken. Bij het stoken zet de oven door de hitte uit. Er ontstaan kleine scheuren. Bij gereduceerd stoken moet je in de laatste fase van het stookproces deze kieren dichten met klei. Telkens komen er weer nieuwe scheuren bij. Dit duurt enkele uren en als de oven afkoelt, zit de toegevoegde klei - die niet is gehecht - de krimp in de weg. De toegevoegde klei zit los en valt er uit. Daarom heeft de oven na het stoken enorme scheuren. We onderzoeken hoe we dit kunnen voorkomen. Ze hadden er in de middeleeuwen vast iets op bedacht. Maar wat dat is, geen idee.”

De tentoonstelling Scherven van Geluk is nog tot en met 25 maart te zien in Ermelo.